Eugeniusz Sobol zajął się w monografii Jarosław Iwaszkiewicz i literatura rosyjska problematyką obecności Rosji w twórczości pisarza – jednego z polskich twórców najbardziej osadzonych w kulturze wschodniosłowiańskiej.
Kwestia ta pojawiała się już wielokrotnie w badaniach iwaszkiewiczologów, ale ujmowana była raczej fragmentarycznie. Z olbrzymiego dorobku Iwaszkiewicza Sobol wybiera interesujące go utwory, w których dostrzega istotny kontekst rosyjski – czasem ujawniony wprost, częściej jednak ukryty za literackimi zasłonami, które Sobol odkrywa z podziwu godną spostrzegawczością. Interpretacyjny trzon monografii stanowią Sława i chwała, Anna Grazzi, Pasje błędomierskie i Dziennik. Nie oznacza to bynajmniej ograniczenia horyzontu badawczego autora tylko do tych utworów: nie ginie żaden tekst pisarza, badacz często sięga po poezje, eseje (Petersburg), wspomnienia. Dzięki takiemu zabiegowi dokonuje swego rodzaju „inwentaryzacji” rosyjskich wątków w całej spuściźnie Iwaszkiewicza i jej rosyjskich „patronów”. Dominują nad nią Aleksander Błok i Lew Tołstoj.
Iwaszkiewiczolodzy
Książka składa się z czterech rozdziałów oraz obszernej bibliografii. Struktura pracy jest logiczna, konsekwentna i przemyślana. Pierwszy rozdział zatytułowany Twórczość Jarosława Iwaszkiewicza w ocenie rosyjskich i ukraińskich badaczy literatury to niezwykle ważny i kompetentny szkic, przyswajający polskiej iwaszkiewiczologii dzieje recepcji twórczości autora Panien z Wilka w Związku Radzieckim, w Rosji i na Ukrainie. Większość prac przywołanych przez Sobola pozostaje raczej nieznana polskim badaczom, tylko niektóre z nich były tłumaczone na nasz język. Autor przybliża je, przedstawia główne tezy rosyjskich i ukraińskich badaczy we własnym, bardzo dobrym tłumaczeniu. Podkreśla słusznie ideologiczne przesłanki zainteresowań pisarstwem Iwaszkiewicza (w większości są to bowiem prace marksistowskie, często w wydaniu wulgarnym), ale pokazuje także efekty badań ukierunkowanych komparatystycznie, akcentujących związki tej twórczości z literaturą rosyjską, oraz semiotycznie, w duchu szkoły tartuskiej. Pozwala mu to podjąć polemikę z uproszczonym sądem Germana Ritza, który w zainteresowaniach radzieckich badaczy polskim pisarzem akcentował głównie przesłanki ideologiczne. Ten sprawozdawczy rozdział jest solidną podbudową pod fragmenty analityczne książki. Korzystając bowiem z niemałych osiągnięć iwaszkiewiczologii „wschodniej”, autor podejmuje problemowe wątki zinwentaryzowane przez tych badaczy i twórczo je rozwija.
Podróże kształcą
Twórcze skupienie się nad tym tymi problemami wyraźnie ujawniło się w świetnym rozdziale Jarosław Iwaszkiewicz i symbolizm rosyjski: Aleksander Błok i Włodzimierz Sołowjow, a zwłaszcza w odczytaniu Sławy i chwały oraz Anny Grazzi poprzez twórczość rosyjskiego symbolisty. Autor trafnie akcentuje wspólnotę zainteresowań oraz doświadczenia obu twórców (spojrzenie na kulturę włoską, refleksje nad europejskością i azjatyckością, rewolucją). Krótkie uwagi o Scytach warto by poszerzyć, wpisać wiersz w kontekst „skifstwa”, a w interpretacji Dwunastu uwzględnić także inne spojrzenie na Chrystusa: nie tylko jako przewodnika bolszewików (sakralizacja bolszewizmu), ale także jako prowadzoną przez nich ofiarę (zwątpienie Błoka). Rozdział ten, na co koniecznie trzeba zwrócić uwagę, dowodzi także niemałej wiedzy Sobola o filozofii, a zwłaszcza znajomości rosyjskiego renesansu religijnego – pism Sołowjowa, Lwa Szestowa, Mikołaja Bierdiajewa, Dmitrija Mierieżkowskiego. Ważne jest też sięgnięcie przez autora do filozofii Sorena Kierkegaarda, którego – na co autor słusznie zwraca uwagę – Iwaszkiewicz musiał poznać w czasie pracy na placówce dyplomatycznej w Kopenhadze.
Lew i Jarosław
Równie ważny i także skłaniający do dyskusji jest kolejny rozdział monografii: Lew Tołstoj w twórczości Jarosława Iwaszkiewicza. Autor dostrzega istotne znaczenie twórcy Anny Kareniny nie tylko w pisarstwie (na co zwracali już uwagę inni badacze), ale i w życiu polskiego twórcy; Sobol proponuje nowatorskie odczytanie Pasji błędomierskich Iwaszkiewicza, przyjmując zarówno perspektywę komparatystyczną, jak i biograficzną. Odważnie polemizuje z Ryszardem Przybylskim i Germanem Ritzem, punktując uproszczenia w ich sądach o powieści. Jednocześnie jednak, co trzeba wytknąć autorowi, zbyt łatwo godzi się on na „zamierzchłe” już sądy Jerzego Wyszomirskiego, dotyczące znaczenia i obecności Dostojewskiego w Pasjach błędomierskich. Można odnieść wrażenie, że Tołstoj jest znacznie bliższy Sobolowi od twórcy Biesów. Trudno także zgodzić się ze stanowczą opinią o „powierzchownej” fascynacji Józefa Czapskiego Tołstojem, ponieważ było to dla młodego wówczas „tołstojowca” doświadczenie bardzo głębokie, fundamentalne, egzystencjalne.
Doceniam interpretacyjne mistrzostwo Eugeniusza Sobola,wysoko oceniam też walory językowe jego książki, którą czyta się nie tylko z zainteresowaniem, ale także z przyjemnością.
Tadeusz Sucharski
Eugeniusz Sobol, Jarosław Iwaszkiewicz i literatura rosyjska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014.
Blognotes 